برای انتقال هر پیام یا مفهومی، نیازمند دانش و ابزار هستیم. مجموعه ای از این دو عامل را تکنولوژی آموزشی می نامند. برای برقراری ارتباط خوب و مؤثر با مخاطب، ابتدا باید اطلاعات خودمان را کامل کنیم.
تکنولوژی آموزشی
امیر عرفانیان عبادی
بسیاری از روانشناسان معتقدند که درصد یادآوری و به خاطر ماندن یادگرفته شده ها در شرایط زیر که حواس مختلف به کار گرفته میشوند ، تفاوت میکند :
10% آنچه خوانده شده ، به خاطر می آید .
20% آنچه شنیده شده ، به خاطر می آید .
30% آنچه دیده شده ، به خاطر می آید .
50% آنچه دیده و شنیده شده ، به خاطر می آید .
70% آنچه گفته شده ، به خاطر می آید .
90% آنچه گفته و انجام شده ، به خاطر می آید .
پس جای هیچ شکی نیست که در یک فرایند آموزشی هر چه از حواس بیشتری برای یادگیری استفاده شود ، آموزش از پایداری و ماندگاری بیشتری در نزد فراگیر برخوردار خواهد بود . برای این منظور می توان از مناسب ترین و بهترین رسانه ها کمک گرفت .
موانع و مشکلات کاربرد وسایل کمک آموزشی :
- تهیه و استفاده از این گونه وسایل مستلزم بودجه قابل توجهی است .
- فقدان اعتقاد بعضی از کاربران در استفاده از آنها .
- کمبود کادر متخصص در راهنمایی کاربران و تولید مواد .
- در نظر نگرفتن زمان لازم برای استفاده مؤثرتر از آنها .
- مجهز و آماده نبودن بیشتر اماکن آموزشی برای کاربرد وسایل .
- مشکل حمل و نقل ابزار کمک آموزشی .
- کمبود این گونه وسایل نسبت به جمعیت فراگیران .
- عرم توجه مسؤولان آموزشی در ترویج استفاده از این وسایل .
- کارآیی نسبی - و نه مطلق - این گونه مواد و تجهیزات در تدریس معانی اخلاقی و مجرد .
- برداشت غلط بسیاری از مردم در باره آنها به عنوان وسایل تفریحی و ایجاد تفنن .
طبقه بندی رسانه های آموزشی :
اصولاٌ برای ایجاد موقعیت های آموزشی و انتقال پیام به مخاطبان ، در صورتی که قرار است از رسانه ها کمک گرفته شود ، لازم است بسته به شرایط مختلف از جمله فراگیران ، محل ، زمان ، نیاز و . . . بهترین رسانه را بکارگرفت . از جمله :
رسانه های نوشتاری : شامل ، کتاب ، مجلات ، روزنامه ها ، میکروفیلم ، میکروفیش و کتیبه ها .
رسانه های نمایشی : شامل ، رسانه هایی که معلمان آنها را می سازند و یا بصورت آماده وجود دارد .
رسانه های دیداری : شامل ، « رسانه های ترسیمی مثل چارت ، نمودار ، پوستر ، نقشه ، کارتون ، نقاشی های ساده و قلمی ، عکس ها و ... » و « رسانه های غیر ترسیمی مثل تصویر ، اسلاید ، فیلم استریپ ، ورقه های شفاف ، انواع فیلم های متحرک ، نرم افزارهای کامپیوتری ( پاور پوینت )، وسایل و دستگاههای الکترونیکی مثل پروژکتور اوپک ، اورهد ، اسلاید ، فیلم ، ویدئو و تلویزیون .
رسانه های شنیداری : شامل ، فایل ها و نوارهای صوتی ، برنامه های آموزش رادیویی . . .
رسانه های سه بعدی : شامل ، اشیای حقیقی و نمونه ها ، مدل ها ، ماکت ها ، مناظر سه بعدی ، میز شنی . . .
موقعیت های آموزشی : شامل ، گردش علمی ، بازدید ، تقلید از واقعیات و بازیها ، نمایش ، اماکن باستانی ، آزمایش ها ، دعوت از متخصصین و . . .
انواع قابلیت های اکتسابی :
گانیه معتقد است که در هر موضوع ، پنج دسته اصلی از نتایج یادگیر با قابلیت های اکتسابی وجود دارد . آنچه به وسیله یک فراگیر یاد گرفته می شود ، صرف نظر از محتوای ویژه آن ، ممکن است در یکی از پنچ نوع برآیندهای یادگیری زیر طبقه بندی شود :
1- دانش ها یا یادگیریهای کلامی : این نوع قابلیتها وقتی کسب شده اند که فرد بتواند اسامی ، حقایق و مطالب و کلیاتی را که فرا گرفته است ، بصورت خبری اظهار و بیان کند .
2- مهارت های ذهنی : قابلیتهایی هستند که با کسب آنها برقراری ارتباط مناسب با محیط میسر می شود . قابلیت کاربرد صحیح علائم و نشانه های فرا گرفته شده از طریق زبان مادری و زبان ریاضی در موقعیت های جدید و در حل مسائل گوناگون ، همان مهارتهای ذهنی است .
3- راهبردهای شناختی : معمولاٌ پس از سالها یادگیری و تجربه حاصل می شوند . پس از مدتی با توجه به این شناسایی و تشخیص نقاط ضعف و قوت خود ، فرد می تواند بر میزان توجه ، دقت و تفکر خود کنترل داشته باشد .
4- نگرش ها و ارزش ها : قابلیت هایی هستند که موجب بروز رفتار خاص فرد در ارتباط با دنیای خارج ( اشیاء و اشخاص ) می شوند .
5- مهارت های حرکتی : که منحصر به حرکات جسمانی و ورزشی نیست . در بسیاری از موضوعات و مواد درسی ، مواردی وجود دارد که مهارت حرکتی را ایجاد می کند . مثل روش صحیج تلفظ صداها و کلمات .
تعیین هدفهای آموزشی :
1- هدفهای غایی یا آرمانی : بسیار کلی هستند جهت های متعالی تعلیم و تربیت جامعه را نشان می دهند و راهگشا و روشنگر کلیه فعالیت های آموزشی هستند . این اهداف در حوزه عمل خبرگان نظام آموزشی قرار می گیرند .
2- هدفهای کلی آموزش : به مثابه پله هایی برای رسیدن به هدفهای غایی هستند . این هدفها بصورت نتایج نهایی فعالیت های آموزشی بیان می شوند و ابعاد و جهت های کلی برنامه ها را مشخص می کنند .
3- هدفهای جزئی : شامل جزئیات هدفهای کلی هستند .
هدفهای کلی و هدفهای رفتاری :
هدفهای کلی نتایجی است که انتظار می رود پس از آموزش یک موضوع درسی عاید فراگیران شود .
هدفهای رفتاری ، اعمال ، رفتار ، حرکات و آثاری هستند که باید از فراگیر برز کند تا معلوم شود موضوع مورد نظر آموخته شده است . به عبارت دیگر ، هدف رفتاری یعنی ، بیان صحیح و روشن مهارت انجام کاری که فراگیر پس از آموزش ، تحت شرایطی مشخص ، در مدت معینی باید از خود نشان دهد .
سطوح یادگیری :
عملکرد همیشه به یک شکل ظاهر نمی شود . تغییری که در شناخت فراگیر بوجود می آید ، به اشکال گوناگون ظاهر می شود که در شش سطح قرار دارند . سطوح بالاتر ، در بر دارنده سطوح پایین تر می باشند ، ولی سطوح بالاتر هریک دارای درجه اعتبار و امتیاز بیشتری نسبت به سطح قبلی است :
1) یادآوری دانش : بازشناسی و به خاطر آوردن مطالبی است که قبلاٌ آموخته شده است .
2) سطح ادراک : انتقال معنی از صورتی به صورت دیگر است . در این مرحله ، فراگیری یعنی درک مطالب بدون نیاز به تحلیل و توانایی به کار بستن آنها ، تفسیر و استخراج مطالب ، از جمله فعالیتهای عقلی مربوط به این سطح است .
3) کاربرد : علاوه بر اینکه نشان دهنده درک یادگیرنده از مطالب می باشد ، به توانایی او در بکاربستن مطالب یاد گرفته شده در موقعیت های عینی که برای او تازگی دارد نیز اطلاق می شود .
4) تحلیل : فعالیتی است عقلی که مستلزم تجزیه مطالب به اجزای تشکیل دهنده آن است و فرد را قادر می سازد تا به مفاهیم و معانی نهفته در عبارات و عقاید پی ببرد . تحلیل شامل تحلیل عناصر ، تحلیل روابط و تحلیل سازمان است .
5) ترکیب : عبارت است از کنار هم قرار دادن اجزا برای ایجاد محصولی نو که برای یادگیرنده تازگی دارد . ترکیب همان فعالیت عقلی است که به آفریننگی معروف است .
6) ارزشیابی : مستلزم قضاوت آگاهانه است در باره یک مطلب یا یک اثر ، برای منظوری معین با کمک ملاکهای تعریف شده . این گونه ارزشیابی که در آن هم قضاوت آگاهانه و هم کاربرد ملاک ، دارای اهمیت است آنرا از گونه های دیگر ارزشیابی که جنبه عاطفی دارد مجزا می سازد .
این شش مرحله به حیطه شناختی مشهور است . پس در اینجا لازم است با انواع حیطه های یادگیری آشنا شویم :
حیطه های یادگیری :
1) حیطه شناختی : که دانش و تواناییها و مهارتهای عقلی را در بر میگیرد .
2) حیطه احساسی یا انفعالی : که تغییر در احساس و تمایل فرد است و بیشتر جنبه عاطفی دارد .
3) حیطه حرکتی : که بیشتر در مورد خوب و صحیح انجام دادن عملی است .
در انجام عملیات آموزشی ، و در هنگام تعیین هدفهای رفتاری مورد نظر ، سه حیطه یادگیری نام برده فوق در افراد باید مد نظر باشد .
فواید تکنولوژی آموزشی :
1) تکنولوژی آموزشی میتواند بازده آموزشی را از لحاظ کمی وکیفی افزایش دهد .
2) تکنولوژی آموزشی میتواند آموزش و یادگیری را انفرادی کند .
3) تکنولوژی آموزشی میتواند آموزش را بر اساس روشها و ضوابط علمی تری ازائه دهد .
4) تکنولوژی آموزشی میتواند آموزش را با قدرت بیشتر عملی سازد .
5) تکنولوژی آموزشی میتواند به یادگیری سرعت بخشد و آن را آسان تر کند .
6) تکنولوژی آموزشی میتواند دسترسی به فرهنگ و آموزش را به طور یکسان برای همه میسر کند .
ارتباط :
هر ارتباطی حداقل به سه عامل نیازمند است : منبع ( فرستنده ) – پیام – مقصد ( گیرنده ) .
رمزگذاری : وقتی منبع سعی می کند با دریافت کننده مورد نظر ارتباط برقرار کند ابتدا پیام خود را رمزگذاری می کند . یعنی او ، اطلاع یا احساسی را که می خواهد با دیگری به مشارکت بگذارد ، به شکلی در می آورد که قابل انتقال باشد . تصاویر ذهنی ما تا رمزگذاری نشوند ، قابل انتقال نیستند . این رمز ها میتوانند در قالب کلمات یا تصاویر ، از طریق مواد نوشتاری ، صوت و یا تصویر به مخاطب انتقال یابد .
رمزخوانی : وقتی یک پیام رمزگذاری و ارسال شد ،دلایل کافی برای نگرانی فرستنده از چگونگی دریافت پیام و همنوا بودن او با دریافت کننده به صورت سؤالات زیر بوجود می آید : آیا پیام او به درستی تفسیر خواهد شد ؟ آیا تصویری که در ذهن دریافت کننده تشکیل خواهد شد با آنچه که در ذهن او بود شباهتی خواهد داشت ؟ این نگرانی ها از آنجا ناشی می شود که برای برقراری کامل ارتباط ، پیام باید رمزخوانی شود .
- به عنوان مثال : در مورد ارتباط الکتریکی می توان میکروفون را به جای رمزگذار و گوشی را به جای رمزخوان در نظر گرفت .
حال اگر منبع و رمزگذار را یک شخص ، رمزخوان و مقصد را شخص دیگر و رمز با هم زبان در نظر بگیریم ، در این صورت نوع ارتباط ، ارتباط انسانی خواهد بود .
در هر مرحله ارتباط ممکن است عوامل اخلالگر و تصفیه کننده وجود داشته باشد . اگر منبع اطلاع مناسب و واضح نباشد ، اگر پیام به طور کامل ، دقیق و یا مؤثر به صورت قابل انتقالی رمزگذاری نشود ، اگر پیام با وجود اخلالها با سرعت و دقت کافی به دریافت کننده مورد نظر انتقال نیابد ، اگر پیام در قالبی که رمزگذاری شده رمزخوانی نشود و بالاخره اگر مقصد قادر به تفسیر پیام رسیده – آنطور که پاسخ مورد نظر را تولید کند – نباشد ، سیستم با حالتی کمتر از میزان کارآیی خود ، کار خواهد کرد .
همواره منبع باید سعی کند پیام خود را به نحوی رمزگذاری کند که دریافت آن برای مقصد آسان باشد . یا به آن قسمت از تجربیات مقصد مربوط شود که با تجربیات خود منبع شباهت زیادی داشته باشد .
کانال :
یک کانال ارتباطی را باید نوعی سیستم ، با جند مدار همزمان تصور کرد که در آن علائم بطور موازی از منبع به طرف مقصد جریان دارد . فرستنده پیام می تواند با اضافه کردن تعداد زیادی پیامهای موازی ، بر یک نکته تأکید کند . حال این کانال ارتباطی می تواند چیزهای مختلفی باشد . مثل ( زبان ) حرف زدن ، ( سایر اعضاء بدن ) اشاره کردن ، و یا وسایل و ابزار کمکی نظیر امکانات دیداری و شنیداری ( رسانه ) .
موانع و مشکلات کاربرد وسایل کمک آموزشی :
- تهیه و استفاده از این گونه وسایل مستلزم بودجه قابل توجهی است .
- فقدان اعتقاد بعضی از کاربران در استفاده از آنها .
- کمبود کادر متخصص در راهنمایی کاربران و تولید مواد .
- در نظر نگرفتن زمان لازم برای استفاده مؤثرتر از آنها .
- مجهز و آماده نبودن بیشتر اماکن آموزشی برای کاربرد وسایل .
- مشکل حمل و نقل ابزار کمک آموزشی .
- کمبود این گونه وسایل نسبت به جمعیت فراگیران .
- عرم توجه مسؤولان آموزشی در ترویج استفاده از این وسایل .
- کارآیی نسبی - و نه مطلق - این گونه مواد و تجهیزات در تدریس معانی اخلاقی و مجرد .
- برداشت غلط بسیاری از مردم در باره آنها به عنوان وسایل تفریحی و ایجاد تفنن .
موانع ارتباطی :
هر نوع مزاحمتی که در انتقال پیام خللی به وجود آورد ، « مانع ارتباطی » یا « پارازیت – نویز » نامیده می شود . پارازیتهای الکترونیکی در پخش امواج ، صداهای مزاحم در هنگام مطالعه ، موارد مبهم یا گمراه کننده در یک فیلم و . . . همه می توانند مانع ارتباطی به حساب آیند .
مانع ارتباطی ممکن است از سوی گیرنده نشأت گیرد و سبب بر هم زدن ارتباط شود ، مثل فقدان علاقه در گیرنده و یا تضاد میان تجارب پیشین با پیام جدید و یا . . .
نظیر این موانع ممکن ناست روی یک یک عناصر اصلی جریان ارتباط اثر گذارند و باعث عدم برقراری ارتباط مؤثر شوند . بهترین طرحها و روشهای آموزشی و یا قویترین رسانه ها ممکن است در اثر مواجه شدن با موانع ارتباطی ، با شکست مواجه شوند . بنابر این باید برای غلبه بر پارازیتهای پیش بینی شده چاره ای اندیشد . ارائه پیام به شیوه های گوناگون و متنوع ، می تواند یکی از این چاره ها باشد . همینطور استفاده از اصل « تکرار » نیز می تواند مؤثر واقع شود .
از جمله عوامل مؤثر در غلبه بر موانع ارتباطی در ارائه یک پیام ، « وضوح و روشنی » آنهاست .
برخی دیگر از موانع ارتباطی را میتوان به صورت زیر عنوان کرد :
- خسته کننده و تکراری بودن پیام . که بی علاقه گی فراگیر را بدنبال دارد .
- انتقال منفی : گاهی اطلاعات و تجارب قبلی سبب ایجاد مشکلات جدید و یا سردرگمی و آشفتگی می شود . بنابر این فرستنده ( پیام دهنده ) باید سعی کند مفاهیم و تجارب جدید را در قالب کلمات مناسب و قابل فهم مخاطب ارائه کند .
- رؤیایی شدن : چنانچه مطالب پیام نتواند گیرنده را به خود جذب کند ، ممکن است ضمیر ناخودآگاه او به سویی دیگر برود و ارتباط قطع شود .
- عدم آگاهی پیام دهنده از میزان اطلاعات پیام گیرنده .
- عوامل فیزیکی : از قبیل نور ، سرما ، گرما ، راحتی مکان ، رنگ اشیاء محیط و . . .
- سایر عوامل : مثل وجود مشکلاتی در پیام دهنده .