تولید یک رسانه نوشتاری (مکتوب) اعم از نشریه، بروشور، پوستر و ... باید چه مراحلی را طی کند؟ مطلب پیش رو، حاصل تجربیات بخش رساته های تروبجی جهاد کشاورزی است.
مراحل تولید یک رسانه نوشتاری (برای بخش کشاورزی)
امیر عرفانیان عبادی
بطور کلی برای تولید یک رسانه (نوشتاری) و ارائه آن به جامعه مخاطب لازم است مراحلی طی شود. این مراحل عبارتند از:
1. نیاز سنجی
2. فکر رسانه (موضوع یابی)
3. پیش نویس رسانه (متن فنی)
4. برنامه‌ریزی مقدماتی
5. بررسی در شورای فناوری
6. نگارش متن نهایی
7. ویرایش ادبی
8. تهیه منابع تصویری لازم
9. طراحی و گرافیک
10. صفحه آرایی
11. کنترل نهایی
12. چاپ
13. توزیع میان مخاطبان مورد نظر
انجام مراحل فوق بر عهده پیمانکار بخش خصوصی است که با هدایت اداره رسانه‌های آموزشی صورت می‌گیرد. البته در مواری که برای انجام فعالیت خاصی، با بخش خصوصی قرارداد منعقد نمی‌گردد و فقط از طریق ارائه فاکتور توسط شرکت مجری، فعالیت می‌شود، اجرای مراحل یاد شده بر عهده اداره رسانه‌های آموزشی است.
حال به توضیح هر یک از مراحل یاد شده می‌پردازیم.
نیاز سنجی:
کشاورزی که شامل فعالیت‌های بسیار متنوع می باشد. و به ویزه در چارچوب وظایف سازمانی جهاد کشاورزی، موضوعات کاری زیادی وجود دارد. حتی نگاهی به چارت سازمانی، این تعدد و تنوع فعالیتها را نمایان می سازد. وظایفی مانند: آبخیزداری و منابع طبیعی، امور دام و آبزیان، صنایع و عمران روستایی، ترویج و مشارکت‌های مردمی، نظامهای بهره برداری، زراعت، باغبانی، آب و خاک، و... که هر کدام در درون خود تعداد زیاد دیگری از فعالیتها را نهفته دارند.
بطور کلی نیاز سنجی در تولید رسانه‌های آموزشی-ترویجی از دو دیدگاه مطرح است.
اول: دیدگاه کارشناسی و سازمانی، که در آن کارشناسان هر بخش و اداره‌ای بر اساس تجربیات و یافته های علمی و نیز از تعامل با مخاطبان خود یعنی کشاورزان و بهره برداران، می‌توانند نیازهای آنان را تشخیص دهند. همچنین انجام مطالعات و پژوهش های موضوعی و مقطعی در باره نیازهای اصلی مخاطبان می‌تواند به این امر کمک کند.
اما نحوه اعلام نیازها به تولیدکننده می‌تواند یا از طریق ارتباط مستقیم با اداره رسانه‌های آموزشی و تبادل نظر با آن انجام شود و یا از طریق مکاتبه اداری با مجموعه (مدیریت ترویج).
دوم: نظرات کشاورزان و بهره برداران، که پی بردن به نظرات این گروه که مخاطبان اصلی رسانه نیز به شمار می‌روند نیز می‌تواند از طرق مختلفی صورت گیرد. یکی از اصلی ترین راه‌های تشخیص نیاز کشاورزان، تعامل تولیدکننده رسانه با آنان است. این ارتباط می‌تواند رودررو و مستقیم باشد و یا از راه انجام مکاتبات و اعلام درخواستها و نظرات کشاورزان.
تقویم زمانی:
اصولاٌ فعالیت‌های بخش کشاورزی بطور اعم در بستر زمان انجام می‌شود. و شاید شرایط زمانی و آب و هوایی در امر کشت و کار حرف اول را بزند. تولید کنندگان رسانه های ترویجی همواره بایستی در جریان نوع عملیاتی که توسط مخاطبانشان انجام می‌شود، باشند تا بتوانند آخرین اطلاعات لازم را به آنان انتقال دهند. به عنوان مثال آنان بایستی بدانند زمان کاشت، داشت و برداشت محصولی مانند گندم، در هر یک از مناطق آب و هوایی کشور (یا استان) دقیقاٌ در چه زمانی از سال است. اگر مطالبی که از طریق رسانه منعکس می‌شوند، به روز و هماهنگ با فعالیت‌های کشاورزان نباشند، علاوه بر آنکه کارکرد و سود بخشی خود را از دست می دهند، باعث بی اعتباری رسانه و بی اعتماد شدن مخاطبان می‌گردند. بدین خاطر لازم است همواره تهیه کنندگان این رسانه ها اطلاعات زمانی را داشته باشند تا بتوانند برای تولید و توزیع رسانه های مورد نظر به موقع اقدام نمایند. داشتن یک تقویم زمانی می‌تواند کمک خوبی در این جهت باشد. برای تهیه تقویم می‌توان از طریق انجام تحقیقات گسترده، اقدام کرد. پرسشگری از کشاورزان و کارشناسان، مکاتبه با بخش های دست اندرکار در مجموعه سازمان و شهرستانها و... راه‌های تهیه یک تقویم کامل هستند. این تقویم در نهایت می‌تواند بصورت یک جدول زمانی آماده شود که برای تک تک روزهای آن، تمامی فعالیت‌های جاری پیش بینی شود.
فکر رسانه (موضوع یابی):
پس از طی مرحله نیاز سنجی، موضوع مورد نظر برای تولید رسانه آموزشی – ترویجی تعیین می‌شود. اعلام موضوع نیز خود یا بصورت رسمی و از مسیر های اداری و ابلاغ مدیر انجام می‌شود و یا بدون طی مراحل یاد شده و صرفاٌ بر اساس تعامل و جستجوی تولیدکننده.
در این مرحله، طبق الگوهای مختلف ارتباطی، نوبت به « چه گفتن » می رسد. شاید این، یکی از مهمترین مراحل باشد.
چنانچه فعالیت تولید کنندگان بر اساس پشتوانه های علمی، فنی و کارشناسی لازم باشد، نوع تولیدات از اعتبار و جذابیت بیشتری برخوردار خواهد شد. به این خاطر بهتر است پشتوانه فکری رسانه، گروهی از کارشناسان رشته های مختلف باشند، اعم از روانشناسی، جامعه شناسی، علوم ارتباطات، رشته تخصصی مرتبط با موضوع برنامه و... در این جهت وجود شوراهای برنامه‌ریزی و نظارت (مثل شورای فناوری) می‌تواتد بسیار ثمر بخش باشد. ضمن آنکه در هر صورت از میزان مسؤولیت تولیدکننده کاسته نمی‌شود چرا که بالاخره اوست که بایستی پاسخگو باشد.
پیش نویس رسانه (متن فنی):
پس از آنکه موضوع، با طی مراحل یاد شده تعیین شد، لازم است طرح کلی کار نوشته شود. در طرح کلی، که غالباٌ توسط کارشناسان موضوعی تهیه می‌شود، عمدتاٌ موارد تخصصی مورد نظر نوشته می‌شوند. در این طرح بهتر است آنچه از ابعاد تخصصی و فنی مورد نظر است با در نظر گرفتن این نکته که مطالب بایستی معادل تصویری وگرافیکی داشته باشند، در نظر گرفته شوند.
به این خاطر کارشناسانی که اقدام به نگارش متن فنی می کنند، باید آشنایی مختصری با شیوه های تولید داشته باشند.
آنان باید ابزار تولید را به خوبی بشناسند تا پیشنهاداتی که برای انجام کار می دهند، از لحاظ فنی و تکنیکی امکان لازم را داشته باشد. تهیه تصاویر مورد نظر آنان بایستی با تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری و نیز مهارت نیروی انسانی گروه تولید همخوانی داشته باشد.
با مکانهایی که در آنها می‌توان کار عکسبرداری را انجام داد آشنایی داشته باشند و بتوانند این مکانها را معرفی کرده و نیز تسهیلات لازم برای معرفی گروه به محل مورد نظر و مسؤولان ذیربط، فراهم آورند.
افرادی را که در طی مراحل عکسبرداری می‌توانند به پیشبرد کار کمک کنند، بشناسند. بعضی اوقات برای طی فرآیند تولید، یکسری افراد هستند که می‌توانند از جنبه های مختلف، تسهیل گر بوده یا کمک فکری خوبی بدهند.
و بالاخره از اجماع نظرات سایر کارشناسان در باره موضوع با خبر باشند تا مطالبی که به صورت یک رسانه (نشریه) در می آیند، عاری از انتقادات و ایرادهای کارشناسی باشد. می دانیم که وقتی مطلبی چاپ می‌شود، در معرض دید و قضاوت هزاران نفر از میان تمامی اقشار قرار می‌گیرد. در میان خوانندگان (بهره‌برداران) عموماٌ افراد متخصص و صاحب نظر در باره موضوع مورد نظر و یا مسؤولان دستگاه‌های مختلف دولتی و خصوصی مرتبط با آن نیز وجود دارند. آنان نیز به دقت رسانه را می بینند و مطالب آنرا می خوانند. چنانچه مورد نادرستی ملاحظه شود، آنان از خود واکنش نشان داده و برخوردهای بعدی با نویسنده یا تولیدکننده پدید می آید که باید پاسخگو باشند. و یا حداقل در صورتی که منجر به ابراز هیچگونه بازخوردی نشود، از میزان اعتبار رسانه،کاسته می‌شود.
در هر صورت مسؤولیت شیوه نگارش طرح کلی بر عهده تولیدکننده خواهد بود چرا که این اوست که کارشناس را انتخاب کرده است. طرح تهیه شده توسط کارشناس، برای برنامه‌ریزی، به تولیدکننده ارائه می‌شود و سایر مراحل شکل می‌گیرد.
برنامه‌ریزی مقدماتی:
زمان بندی اجرای پروژه، گام بعدی است که عمدتاٌ توسط تولیدکننده انجام می‌شود. در برنامه‌ریزی مقدماتی، یک زمان بندی کلی برای اجرای پروژه انجام می‌شود که در آن تمامی مراحل بعدی تا آخرین مرحله یعنی توزیع میان مخاطبان، در نظر گرفته می‌شود. او بایستی بداند که، چه میزان اعتبار و بودجه، چه تعداد نیروی انسانی، چقدر تجهیزات فنی و چه مدت وقت در اختیار دارد.
در برنامه‌ریزی مقدماتی، برای تمامی مراحل از بعد بودجه‌ای، نیروی انسانی، امکانات و صرف زمان فکر می‌شود و همه ابعاد کار تدوین می‌گردد. در این برنامه‌ریزی کلیه اطلاعات لازم بایستی جمع آوری و در صورت نیاز با گروهی از افراد همفکری شود.
در کار تدوین برنامه‌ریزی می‌توان از ابزار مناسبی استفاده کرد که بستگی به میزان گستردگی پروژه دارد. به عنوان نمونه می‌توان اطلاعات لازم را در جداول مخصوص برنامه‌ریزی « مانند جدول cip » جای داد. این جداول و یا نمایشگرهای سیر انجام مراحل کار می‌تواند بر روی کاغذ، به عنوان پرونده پروژه نوشته شود. و یا می‌تواند بصورت بزرگ تر مانند پوستر یا چارت بر روی دیوار دفتر کار نصب شود (این جداول در یک نگاه نمایانگر کار برنامه‌ریزی بوده و برای تمامی افراد گروه و مراجعین مورد استفاده قرار می‌گیرد). و یا با استفاده از برنامه های نرم افزاری، می‌تواند در حافظه رایانه ذخیره شود.
بررسی در شورای فناوری:
نظارت شورای فناوری بر تولید یک رسانه در مراحل مختلف می‌تواند صورت گیرد. یعنی در تمامی مراحلی که در بالا یا پایین به آن اشاره شده است، با تشخیص خود شورا، باید نظرات آن اعمال گردد.
در نهایت، آخرین وظیفه‌ای که بر عهده این شوراست، ارزشیابی رسانه تولید شده است.
نگارش متن نهایی:
طرح کلی کار (پیش نویس) آماده و برنامه‌ریزی مقدماتی نیز انجام شده است. حال، زمان تهیه متن نهایی است. متن فنی اولیه، دستمایه اصلی کار نگارش است. نویسنده که در مرحله برنامه‌ریزی مقدماتی انتخاب و تعیین شده است، کار خود را آغاز می کند.
نویسنده، می‌تواند هر کسی باشد، خواه از میان اعضاء گروه تولید و یا خارج از آن. نتبجه کار او در مراحل بعدی، از طریق تولیدکننده در اختیار گرافیست و صفحه‌آرا قرار می‌گیرد.
بدین ترتیب نویسنده با داشتن یک سری شرایط، لازم است نکات مهمی را رعایت کند:
Ø اولین شرط لازم برای نویسنده، داشتن تجربه قبلی در این زمینه است. با توجه به اینکه تولید یک رسانه نوشتاری در یک فرآیند کامل حرفه‌ای انجام شده و حاصل کار در معرض دید و قضاوت تعداد بی شماری مخاطب قرار می‌گیرد، بایستی تمامی عوامل از جمله نویسنده، حرفه‌ای باشند.
Ø در تولید رسانه های تخصصی که در بخش کشاورزی و برای مخاطبان خاصی نظیر: کشاورزان، کارشناسان، مسؤولان و... تولید می‌شوند، لازم است نویسنده دارای یک سری اطلاعات تخصصی، بصورت اجمالی و کلی باشد. این اطلاعات باید در زمینه موضوع تخصصی که در حال نگارش آن است، باشد. بدین ترتیب او می‌تواند همان فردی باشد که متن فنی اولیه را نوشته است (اما با داشتن سایر شرایط یک نویسنده).
Ø داشتن اطلاعات ادبی و درست نویسی مطالب، از ضروریات دیگر است. این مطالب را همه مخاطبان از میان تمامی اقشار می خوانند، کلمات آنرا می بینند و در مورد نحوه نگارش آن و اصول ادبی که در آن بکار رفته (یا نرفته) داوری خواهند کرد. پس باید عاری از اشکالات انشائی و غلط های املائی بوده و در نهایت صحت نوشته شوند. در مورد رسانه‌های نوشتاری، بدلیل آنکه قبل از چاپ، توسط ناظر مورد بازبینی قرار می‌گیرد، در صورت وجود اشکالات ادبی، برگشت شده و چه بسا اصلاح آن، مستلزم صرف زمان، انرژی و هزینه باشد. همچنین در صورت تکرار در دفعات بعدی، به اعتبار تولیدکننده خدشه وارد می‌شود.
Ø برخوردار بودن از علوم ارتباطات، روانشناسی و جامعه شناسی می‌تواند کمک خوبی به نویسنده، برای نفوذ در مخاطب و تأثیرگذاری بیشتر بر او باشد. او با داشتن شناخت از جامعه افرادی که با آنان سخن می‌گوید و دانستن ویژگی های قومی، زبانی، آداب و... و رعایت نکات ظریف در این خصوص، می‌تواند جذابیت بیشتری را در برقراری ارتباط با مخاطبان ایجاد نماید.
ویرایش ادبی:
پس از نگارش متن و تأیید کارشناسی، نوبت به ویراستار است که آنرا به دقت مطالعه کرده و نکات ادبی را مورد موشکافی قرار دهد تا تولید اثر عاری از ایرادهای ادبی و نگارشی باشد. انتخاب ویراستار، بر عهده ناظر پروژه (که در حال حاضر رئیس اداره رسانه‌های آموزشی می‌باشد) است.
تهیه منابع تصویری لازم
همواره یک متن به تنهایی ممکن است گویای مطلب نباشد و نتواند مفهوم پیام را کامل و به درستی به مخاطب منتقل نماید. بخصوص در مورد مخاطبان بخش کشاورزی که عمدتاً از اقشار کم سواد و یا بزرگسال هستند، این موضوع مصداق بیشتری دارد. یکی از لوازم انتقال پیام و امر یادگیری، استفاده از تصاویر کمکی برای درک بهتر است. بنابراین در تولید یک رسانه، داشتن تصویر مناسب، یکی از ارکان اصلی آن است.
حال این تصاویر به طرق مختلف می‌توانند بدست آیند. استفاده از تصاویر واقعی (با بهره‌گیری از منابع مختلف مانند عکس‌های آرشیوی، اینترنت، کتب گوناگون و...) و یا با خلق تصاویر گرافیکی و نقاشی شده. در مورد دوم، وقتی اقدام به طراحی تصاویر گرافیکی می‌شود که یا تصویر واقعی وجود ندارد و یا اینکه اصلاً از این راه بهتر می‌توان مفهوم را انتقال داد.
طراحی و گرافیک
همانگونه که در بالا گفته شد، استفاده از هنر گرافیک و طراحی در تولید رسانه (به خصوص رسانه‌های نوشتاری)از ضروریات است. به همین خاطر وظیفه مجری طرح (تولیدکننده) یافتن شخصی است که از عهده این کار به خوبی برآید. گرافیست باید کسی باشد که اولاً دارای سواد لازم کاری، ثانیاً تجربه کافی و ثالثاً ذوق و سلیقة فطری و ذاتی باشد.
دادن طرح برای رو و پشت جلد، و نیز صفحات درونی (لابلای مطالب) از وظایف گرافیست است.
صفحه آرایی
علاوه بر کار طراحی، لازم است محتوای رسانه که شامل نوشته‌ها و طرح‌های گرافیکی است به شکل مناسبی ترکیب شده و در کنار یکدیگر قرار گیرند. این
کنترل نهایی:
کنترل کیفیت و میزان انطباق با اهداف اولیه، میزان انتقال پیام مورد نظر، قابلیت توزیع یا تکثیر،... از مواردی هستند که پس از تدوین نهایی باید مورد نظر قرار گیرند. با توجه به مسؤولیت پاسخگویی تمامی جنبه های رسانه توسط ناظر، وی باید کنترل کاملی بر محتوای آن داشته باشد.
در صورتی که او مواردی را بر خلاف هدف اثر دید، می‌تواند نسبت به اصلاح آن نظر دهد.
بر اساس مدل های ارتباطی اکنون زمان آن است که به « با چه هدفی گفتن » توجه شود و تأثیر آن بر مخاطبان ارزیابی شود.
چاپ
در حال حاضر، عمده طراحی‌های رسانه‌های نوشتاری و صفحه‌آرایی، به صورت دیجیتالی و با استفاده از رایانه و نرم‌افزاری مثل Photoshop انجام می‌شود. پس از اتمام کار طراحی، CD حاوی فایل‌های مربوط، برای چاپ به چاپخانه ارسال می‌شود.
در انتخاب چاپخانه همیشه باید دقت و وسواس خاصی به خرج داد زیرا کیفیت هر کدام از آنها با یکدیگر متفاوت است. بنابراین باید به چاپخانه‌ای سفارش کار داد که از بهترین کیفیت برخوردار باشد. یکی از نکاتی که باید در سفارش به چاپخانه مورد نظر قرار گیرد، کیفیت کاغذ و اعمالی است که بر روی آن باید صورت گیرد.
توزیع میان مخاطبان مورد نظر
به معنای ارائه کار تولید شده به مخاطب از طریق رسانه خاص خود، می باشد. حال، رسانه مورد نظر ما چاپ و آماده شده است. باید یک بار دیگر نیز آن را کنترل نمود تا هیچگونه ایرادی در آن باقی نمانده باشد. آنگاه نسبت به توزیع آن در میان جامعه مخاطب مورد نظر اقدام کرد.
معمولاً تعیین مخاطبان بر عهده سفارش دهنده اولیه رسانه است. کارشناس و یا بخش تخصصی می‌تواند مشخص کند که رسانه تولید شده به چه میزان و برای چه مکان‌های ارسال گردد.