ارتباط بین انسانها، سنگ بنای جامعه انسانی است ...

رسانه ها و ارتباطات جمعی

امیر عرفانیان عبادی

ارتباط انسانها سنگ بنای جامعه انسانی است و بدون آن هرگز فرهنگ به عنوان خصیصه جامعه انسانی پدید نمی آمد . از جانب دیگر گسترش ارتباطاب الکترونیک ، جامعه جدید را چنان از جوامع پیشین متمایز ساخته است که برخی عصر نو را عصر ارتباطات می خوانند .

شاید در یک تعریف بتوان گفت ، ارتباط عبارت است از فن انتقال اطلاعات ، افکار و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر .

ارتباط را می توان جریانی دانست که در طی آن دو نفر یا بیشتر به تبادل افکار ، نظرات ، احساسات و عقاید خود می پردازند و از طریق به کار بردن پیامهایی که معنایش برای کلیه آنها یکسان است ، به انجام این امر مبادرت می ورزند .

 

برتری های رسانه بر محیط آموزشی :

آموزشگاه محدودیت زمانی دارد ، اما وسایل ارتباط جمعی بی هیچ محدودیت در تمامی مراحل زندگی و ساعات روز با انسانهایند و از آغاز تا پایان آنها را همراهی می کنند . امواج رادیویی و تلویزیونی از آنجا که پوشش شبانه روزی دارند ، در تمامی ساعات به خانه می آیند .

مدرسه محدودیت مکانی دارد ، اما وسایل ارتباط جمعی ، هیچ محدودیتی از این نظر ندارند . امواج این وسایل ، به همه جای خانه ، مدرسه ، شهر و بیابان راه پیدا می کند .

مدرسه می تواند قشری خاص از انسانها را آنهم به تعداد اندک و در زمان و ساعاتی محدود زیر پوشش گیرد ، ولی وسایل ارتباط جمعی همه انسانها را در پوشش خویشتن می گیرند .

مدرسه فاقد ابزار لازم در راه ارائة دانستنیها در متن واقعیت و همراه آن است . از این رو است که بر حافظه از طرفی و تخیل از طرف دیگر تکیه دارد .

مدرسه از لحاظ میزان دسترسی در محدودیت بزرگی است . فرد باید از خانه ، محل کار یا استراحت بیرون آید ، حال آنکه رسیدن امواج رادیو و تلویزیون به خانه و محیط کار ، نه تنها موجب سهولت دسترسی به آموزش میشود ، بلکه از اتلاف ساعاتی بسیار انسان که در رفت و آمد است ، جلوگیر می کند . بدینسان آموزش زراعی در خود مزرعه و به هنگام انجام کار صورت می پذیرد ، همانطور که آموزش حرفه های دیگر نیز چنین است .

بدین صورت ، در عصر وسایل ارتباط جمعی ، انحصار آموزش از مدرسه خارج شد و انتقال سینه به سینه دانسته ها جای خود را به انتقال پیام از طریق امواج داد . اکنون وسایل ارتباطی سهم بزرگی در راه انتقال میراث فرهنگی  و تعالی فرهنگ انسانی و نیز یافته های نوین تحقیقاتی دارند .

 

وظایف وسایل ارتباط جمعی :

هر سازمان که در متن جامعه پدید می آید ، باید دارای کارکردهایی در خدمت جمع و جامعه باشد و چنان تنظیم گردد که بتواند همانند یک تن ، به صورتی هماهنگ ، خدمات خود را به جامعه که منشأ و موجد آن است ، عرضه کند . سازمانهای ارتباطی نیز از این قائده مستثنی نیستند و تقریباٌ همه محققان و صاحب نظران مخصوصاٌ دست اندرکاران وسایل ارتباطی به آن اندیشه کرده اند . اما برخی از نقشهایی را که می توان برای رسانه ها متصور بود ، یادآور می شویم :

1- نقش های تفریحی : این وسایل به طور معمول با زمان فراغت انسانها برخورد می نمایند . از این رو در مواردی باید موجبات جدایی موقت از واقعیت ، فراموشی لحظات دشوار زندگی ، تمدد اعصاب و سرگرمی انسانها را فراهم سازند . اما باید در این میان جنبه های اخلاقی را از نظر دور نداشت و نباید به هر ترتیب موجبات تفریح و خنداندن را فراهم ساخت .

2- نقش های خبری :

3- نقش های همگن سازی : وسایل ارتباط جمعی ، نزدیکی سلیقه ها ، خواستها و انتظارات تمامی ساکنان یک جامعه را موجب می شوند .

4- آگاه سازی : وسایل ارتباط جمعی علاوه بر انتقال خبر و اطلاع ، وظیفه تحلیل درست و تشریح آنها را نیز بر عهده دارند .

5- احساس تعلق اجتماعی : مشارکت انسانها در حیات اجتماعی مستلزم آگاهی از حوادث آن است و بالعکس که این وظیفه بر عهده وسایل ارتباطی است .

 

محیط پیرامون و اثر رسانه ها :

در عصر حاضر معمولاٌ از آغاز تا پایان ، زندگی در کنار این وسایل و مشحون از پیام آنها به سر می آید . این وسایل تمامی جهات و ابعاد حیات را اشغال کرده اند .همه جا و به هر صورت ، پیام وسایل ارتباطی شنیده می شود و امواج آنها به همه روزنه ها و حریم ها رسوخ کرده است . تأثیر وسایل ارتباط جمعی همیشه آگاهانه و به عمد محقق نمی شود ، بلکه در اکثر موارد ، انسان بدون آنکه قصد آموزش داشته باشد ، در کنار آنها قرار می گیرد و از محتوای خاصشان متأثر می شود .

وسایل ارتباط جمعی با دنیاهای ذهنی انسان و دگرگونی در جهان بینی او سروکار دارند . این وسایل تأثیری جدا از دیگر تأثیرات ندارند . علاوه بر آن تأثیر بر حالات روانی همواره ثابت نمی ماند و با گذشت زمان ، دستخوش دگرگونی میشود . ضمن آنکه پیام خاص یک وسیله ارتباطی همواره بعد از شنیدن ، مورد جذب یا حتی درک قرار نمی گیرد .

پیام وسیل ارتباطی درمجموعه ای جای می گیرد که محیط اجتماعی خرد خوانده می شود . بنابراین چنانچه پیام صادر شده با محیط اطراف خود تجانس نداشته باشد ،‌امکان دفع آن بیشتر خواهد بود .

- دفع یک پیام می تواند از عدم توجه ارسال کنندگان آن به سطح آموزشی افراد و فرهنگ رایج قوم مورد نظر ناشی شود .

- دفع پیام می تواند از عدم تطابق کارکردی آن با محیط مقصد منشأ گیرد . به این معنی که نه تنها محتوای پیام ، کارگشا و کارساز نیست ، بلکه مانعی نیز در راه تداوم حیات جامعه به شمار می آید . هر قدر هم تکنولوژی انتقال پیام جاذب باشد ، فقط چند دقیقه ای فرد را تحت تأثیر قرار می دهد و به محض کاهش جذبه پیام ، فرد بخود آمده ، اثر کاذب دفع می شود .

- دفع پیام ارتباطی می تواند از سازمان درونی ذهن ، مایه گیرد . زمانی که با فردی بالغ و کامل مواجهیم نباید توقع داشت که پیام به همان نسبت که بر کودک یا فرد نا آموخته تأثیر می گذارد ، بر چنین فردی نیز اثر کند .

- انتقال پیام در موقعیت و زمانهای مختلف، تأثیرات متفاوتی بر مخاطب دارد . همچنین ذهنیات قبلی او نظیر عقاید قالبی و یا خرافات ، میتواند با پیام جدید برخورد داشته و موجب دفع آن شود .

- نوع ارائه پیام نیز می تواند تأثیر متفاوتی داشته باشد . واژگان و عبارات به کار رفته و کلاٌ هر آنچه با نحوه صدور پیام همراه است ، میزان ظرافت بکار رفته ( یا عکس آن ) در شیوه پیام رسانی ، میتواند موجب دفع یا جذب آن گردد .

خلاصه آنکه این آثار بر پایة میزان بقای آنان در ذهن افراد به کوتاه مدت و دراز مدت تقسیم می شوند . بی شک تأثیر وسیله ارتباطی بر محورهای اندیشه که به ایجاد دگرگونیهای ارزشی و حتی جهان بینی بیانجامد ،جزو « آثار درازمدت» و اگر دگرگونیهای حاصله کوچک باشد ، جزو  «آثارکوتاه مدت» به حساب می آید .

 

[1] ارتباط و یادگیری :

جامعه شناسان با مطالعه چگونگی یادگیری انسانها شماری از اصول یادگیری را برشمرده اند . این اصول بایستی راهنمای فعالیت ارتباطی قرار گیرد :

1- ظرفیت یادگیری انسانها با یکدیگر متفاوت است . با مطالعه و مشاهده ، کلیدهای ورود به ظرفیتهای یادگیری افراد را خواهیم یافت .

2- یادگیری مربوط به قدرت پاسخ هیجانی فرد می شود . پیام باید به گونه ای باشد که گیرنده را به پاسخ مطلوب ترغیب کند به طوری که پاسخ گیرنده به پیام مورد نظر موجب ارضای یکی از نیازهای انگیزشی اساسی او باشد . معمولا ٌ دادن پاداش برای یادگیری ، مؤثرتر از جریمه کردن فرد است . اما در عین حال جریمه و دادن کیفر به خطای فرد ، چه حقیقی و چه مصلحتی ، در صورتی که محرک وی در بروز پاسخ هیجانی قوی باشد ، به یادگیری کمک می کند .

3- ترتیب موضوع ها در یادگیری مؤثر است . در هر پیام ، قابلیت یادگیری و حفظ نکات آغاز یا پایان به وسیله فرد ، بیش از مطالبی است که د قسمت وسط قرار گرفته است .

4- وجهة نظر یا نگرش فرد در باره منبع پیام در وجهة نظر یا گرایش فرد به پیام مؤثر است . بعضی مواقع اینکه چه کسی مطلبی را بگوید ، ممکن است در تعیین پاسخ سریع به پیام ، اهمیتی مانند اصل پیام داشته باشد .

5- حفظ یک مطلب در ذهن فرد ارتباط با تازگی آن مطلب دارد . انسان پس از یادگیری یک مطلب ، آنرا مدت خیلی کوتاهی در ذهن نگاه خواهد داشت . به طوری که بلافاصله پس از دریافت پیام سریعاٌ آن را از یاد خواهد برد و این در صورتی است که هدف ارتباط ترغیب فرد به انجام عمل فوری و آنی باشد . به عنوان مثال برای امروز نه برای فردا . برای این هفته نه برای هفته بعد ... بدیهی است تکرار یک پیام موجب حفظ و بقای آن در ذهن مخاطبان خواهد شد .

6- کار عملی به یادگیر کمک می کند . یادگیری ما هنگامی که توأم با عمل باشد به مراتب بیش از زمانی خواهد بود که صرفاٌ از طریق دیدن یا شنیدن باشد .

7- نحوة ارائه و آموزش یک مطلب هرچقدر برای مخاطبان پیام تازگی داشته باشد در یادگیری آنان مؤثرتر است ، چرا که چگونگی ارائه یک پیام تعیین کننده میزان توجه فرد به پیام خواهد بود .

در عین حال اگر نحوه ارائه یک پیام یا مطلب از تازگی و تنوع خیل زیادی برخوردار باشد ، موجب تحت الشعاع قرار گرفتن اصل پیام خواهد شد .

 

وسایل پیام رسانی در ارتباط توسعه ای :

کدام وسیله پیام رسان و چه ترکیبی از پیام و در چه ترتیبی ، مؤثرترین کمک را به یادگیری افراد و ایجاد تغییر در آنان خواهد کرد ؟ مطالعات و تجربیات نشان داده است که برنامه های توسعه روستایی و کشاورزی در کشورهای جهان سوم از طریق تکنسین ها و مروجان کشاورزی بهتر صورت می گیرد . این عده وسایل پیام رسانی محسوب می شوند . عمل این گروه به عنوان افراد معتبر در انتقال اطلاعات به مناطق تحت پوشش برنامه های توسعه ، خود نوعی از وسایل پیام رسانی به شمار می آیند .

« بشنو ، بحث کن ، به اجرا درآور » .

 

رسانه های گروهی و وسایل پیام رسانی بین فردی :

از میان پنچ جزء یک عمل ارتباطی که قبلاٌ بدان اشاره شده است ( منبع یا فرستنده ، پیام ، وسیله انتقال پیام ، گیرنده و پاسخ ) وسیله انتقال پیام عهده دار نقش اساسی تری است . وسایل پیام رسانی ابزارهایی هستند که به وسیله آنها فرستنده پیام ، پیام را به گیرنده منتقل می کند . این وسایل می توانند به عنوان جاده های عبوری محسوب شوند که توسط آنها پیام از نقطه اولیه به مقصد معینی منتقل می شود . ما دو نوع وسیله پیام رسانی را به راحتی می شناسیم . وسیله ارتباط بین فردی و وسیله ارتباط گروهی مثل وسایل ارتباط جمعی . ارتباط دهانی که معمولاٌ به وسیله تماسهای رودررو یا چهره به چهره بین دو یا چند نفر صورت می گیرد به پیام رسانی بین فردی معروف است .

در تماسهای بین فردی ، وسیله پیام رسانی خود فرد است که از طریق او پیام به فرد دیگر منتقل می شود . در این شیوة برقراری ارتباط منبع و وسیله پیام هر دو یک نفر است . در بعضی موارد نیز ممکن است یک فرد فقط به عنوان منبع پیام عمل کند ، بدین طریق که پیام مورد نظر خود را به فرد دیگری مانند یک کارگزار ترویج یا توسعه منتقل کند که او در حالت وسیلة انتقال پیام خواهد بود .

 

وسایل ارتباط جمعی یا رسانه های گروهی :

بعد از ارتباط بین فردی باید از وسایل ارتباط جمعی یا رسانه های گروهی نام برد . اینها وسایلی هستند که پیام را در سطح وسیع تر منتقل می کنند . مانند مجلات ، روزنامه ها ، فیلم ، رادیو ، تلویزیون و غیره . این وسایل منابع پیام را قادر می سازد که در آن واحد به جای یک فرد به تعداد بی شماری از افراد دسترسی پیدا کنند . برخی از ویژگی های برجسته و شناخته شده ارتباط بین فردی و نیز وسایل ارتباط گروهی به شرح زیر بودند .

- ویژگی های وسایل ارتباط بین فردی :

1- جریان پیام دو سویه  است .

2- زمینه پیام چهره به چهره است .

3- بازخورد پیام به میزان وسیع قابل مشاهده است .

4- انتشار آن بین افراد محدود و کند خواهد بود .

5- تأثیر عملی ان عبارت است از تغییر در وجهه نظر یا نگرش گیرنده پیام .

- ویژگی های وسایل ارتباط جمعی یا رسانه های گروهی :

1- جریان پیام معمولاٌ یک سویه است .

2- زمینه پیام عمومی است .

3- بازخورد پیام به میزان کم و دور از دسترس است .

4- انتشار آن بین مخاطبان نسبتاٌ وسیع و تند است .

5- تأثیر عملی آن عبارت است از تغییر در آگاهیهای مخاطبان .

با مقدمه ای که ذکر شد ، شما به عنوان فردی با یک پیام مشخص کدامین وسیله را برای انتقال پیام خود به مخاطبان مورد نظرتان انتخاب می کنید ؟ پاسخ به این سؤال چندان ساده نیست . لکن با طرح سؤالهای زیر و یافتن پاسخ برای هرکدام می توان مناسب ترین وسیله ممکن را تعیین کرد :

  مخاطبان مورد نظر از نظر تعداد ، سن ، جنس ، سواد ، شغل و شرایط اقتصادی در چه موقعیتی هستند ؟

  موقعیت اجتماعی آنها کدام است ؟

      به مطالعه چه چیزی می پردازند و به کدام وسیله توجه دارند ؟

      پیام ساده یا مشکل است ؟

      آیا منظور پیام تغییر در نگرش ، مهارت یا عمل مخاطبان است ؟

   چه مقصودی دارید ؟ آیا مقصود شما آگاهی و علاقمندی مخاطبان یا تغییر در نگرش و وجهه نظر آنها و یا انجام عملی خاص به وسیله مخاطبان است ؟

      استفاده از کدام وسیله برای شما عملی تر است ؟

      مهارت یا عدم مهارت شما در چه زمینه ای است ؟

      آیا پیام شما به هنگام و به موقع خواهد بود ؟

      چه بودجه ای برای این کار در اختیار دارید ؟

تحقیقات انجام شده نشان می دهد که رسانه های گروهی به طور مؤثری در افزایش آگاهی و اطلاعات افراد مؤثرند . اما هنگامی که تغییر در نگرش یا وجهه نظر مخاطب مورد نظر باشد ، ارتباط بین فردی مؤثرتر است . بنابراین باید مناسب ترین وسیله انتقال پیام مورد انتخاب قرار گیرد . اغلب برقرار کنندة‌ ارتباط با ترکیب هردو وسیله یعنی ارتباط بین فردی و ارتباط گروهی به هدف خود زودتر نائل می شود . این مسئله به خصوص زمانی مصداق پیدا می کند که هدف فرستندة پیام دسترسی به تعدادی بی شمار یا انبوه از مخاطبان است تا از طریق آنان حمایتهای لازم برای ایجاد یک تغییر اجتماعی یا اقتصادی را کسب کند .

ویلبر شرام معتقد است که تلفیق مناسبی از دو وسیله ارتباط بین فردی و رسانه های گروهی برای تحقق فرآیند و برنامه های توسعه به مراتب موفق تر و مؤثرتر از استفاده از یکی از این وسایل خواهد بود .

برای عملی ساختن و ایجاد تغییرات مورد نیاز در جامعه مناسب ترین ترکیب ممکن از پیامها و وسایل پیام رسانی چه می تواند باشد ؟ این نخستین سؤالی است که برقرار کنندة ارتباط توسعه ای باید از خویش بپرسد .

 

رابطه میان ارتباط بین فردی و ارتباط جمعی در برنامه های توسعه :

وظایف معینی وجود دارد که رسانه های گروهی می توانند عهده دار انجام آن باشند . اما موارد دیگری نیز به چشم می خورد که این رسانه ها قادر به انجام آن نیستند . ویلبر شرام در بررسی های خود در زمینة نوسازی به این نتیجه مهم دست یافته است . هنگامی که هدف ، دسترسی به تعداد بی شماری از مردم برای ایجاد تغییرات اساسی در آنها است ، تلفیق رسانه های گروهی با ارتباطات بین فردی روش مؤثری برای ایجاد افکار نو در مردم و ترغیب آنان در به کارگیری نو آوریهای مربوطه خواهد بود .

[1] Communication and learning