گرده افشانی درختان میوه توسط زنبور عسل

آیا می دانید گرده افشانی درختان میوه توسط زنبور عسل، تا چه اندازه ار افزایش میزان باردهی درختان مؤثر است؟

گرده افشانیدرختان میوه

(توسط زنبور عسل)

سید ابوالحسن لشگری – کاظم زمان زاده دربان

مقدمه

زنبور عسل جزو  قدیمی ترین ساکنان زمین است. در واقع این حشره پیش از این که انسان موجودیت خود را در زمین تثبیت کند، وجود داشته. انسان از بدو خلقت با استفاده از زنبورداری بومی، از زنبور عسل استفاده کرده است. اکثر مردم، از زنبور عسل فقط تولید عسل آن را می دانند در صورتی که تولید عسل فقط یکی از فایده های زنبور عسل است. موم، بره موم، زهر، ژله رویال و دیگر محصولات کندو دارای خواص غذایی و دارویی بسیار مهم و ارزشمندی است.

 زنبور عسل مهم ترین گرده‌افشان عمومی است. با انجام عمل گرده افشانی، حشره ای بسیار مفید و ارزشمند در تغذیه انسان و تولید با کیفیت و اقتصادی محصولات کشاورزی نیز به شمار می رود. البته عوامل متفاوتی از جمله نیروی جاذبه زمین، باد، حیوانات، حشرات، انسان و ... باعث گرده افشانی و به بار نشستن گل ها می شوند. ولی این عوامل در گرده افشانی باغ ها و مزارع تأثیر کافی و کاملی ندارند و زمانی به نتایج قابل قبولی در امر گرده افشانی دست پیدا خواهیم کرد که از حشراتی همچون پروانه، شته و به خصوص زنبور عسل  به عنوان یک عامل مهم در امر گرده افشانی  استفاده کنیم.

نقش زنبورعسل در پایداری محصولات کشاورزی

 زنبورهای عسل، برای بررسی گل ها دارای الگوهای رفتاری پیچیده‌ای هستند. گل ها اغلب با نشان دادن یک سری تغییرات و در اختیار گذاشتن منابع پنهان شهد و گرده، گرده‌افشانی زنبورها را تسهیل می کنند.

بیش از 20.000 گونه زنبور عسل، در کار گرده‌افشانی «نهان دانگان» شرکت دارند. گرده افشانی و بارور کردن گل ها،مهم ترین واصلی ترین وظیفه زنبور عسل است. او در مقابل انجام این کار، به سرعت مزدش را –که همان شهد یا گرده است- دریافت می کند.

گرده افشانی زنبور عسل، عامل بقای آن و پایداری محصولات کشاورزی بوده و در زاد و ولد بسیاری از نباتات مؤثر است (البته به غیر از سوزنیبرگ ها). اگر  عمل گرده افشانی شکوفه ها  انجام نشود، هرگز گلی به میوه یا بذر تبدیل نخواهد شد.

تحقیقات نشان می دهد اگر در یک باغ میوه، تعدادی کندوی زنبور عسل قرار داده شود، کیفیّت و کمیّت میوه به حدود ده برابر افزایش می یابد. از طرفی، اگر زنبورها به طور کلی اعتصابکنند و کار گرده افشانی را انجام ندهند، در ابتدا ۶۰ درصد محصولات کشاورزی تولید نمی شود و در طول زمان، کار طبیعت به کلّی مختل می شود.

 درصد تشکیل‌ میوه‌ در گرده‌افشانی‌ «با باد 50 درصد» و «به وسیله زنبورعسل ‌96درصد» اعلام‌ شده است.

تولیداتی که زنبورعسل برای زنبوردار به ارمغان می آورد، فقط 10 درصد از کل ثمرات آن است. در حالی که 90 درصد فایده اش -از طریق عمل گرده افشانی- عاید باغداران و زارعان می شود.  

عملیات گرده افشانی زنبورعسل  در باغ

1- زنبور عسل یکی از مهم ترین عوامل گرده افشانی درباغ های میوه محسوب می شود و جایگاه ویژه ای در افزایش کمی و کیفی تولیدات کشاورزی دارد. موهای فراوان بدن زنبور عسل، هنگام جمع آوری شهد، با گرده های گل تماسپیدا کرده و تعداد زیادی به آنها می چسبند. انتقال گرده از گلی به گل دیگر، باعث لقاح و تشکیل میوه می شود.

2- زنبور عسل، موقع جمع آوری شهد و گرده از گل ها، در یک زمان و یا یک پرواز، فقط از گل های مشابه یک نوع درخت یا گیاه، شهد و گرده جمع آوری می کند. این عمل کمک بسیار زیادی به لقاح گل های مشابه می کند.   

 3- کمبود درختان‌ گرده‌زا را می‌توان‌ با قراردادن‌ پودر گرده‌ در مدخل کندو، در باغ‌ جبران‌ کرد. زیرا زنبورهای‌ عسل‌ در هنگام‌ خروج‌ ازکندو با دانه‌های‌ گرده‌ تماس‌ می‌گیرند و گرده‌افشانی‌ انجام‌ می‌شود.

4- تله‌های‌ گرده‌گیر که‌ در مسیر عبور زنبور به‌ داخل‌ کندو قرار داده‌ می‌شود، گرده‌های‌ جمع‌آوری‌ شده‌ را از دسترس‌ زنبورعسل‌ خارج‌ کرده و بر تعداد زنبورهای‌ گرده‌آور و شدت‌ فعالیت آن ها‌ در باغ‌یا مزرعه‌ می‌افزاید.

5- درصورتی‌ که‌ سایر عوامل‌ مؤثر در گرده‌افشانی‌ در حد مناسب‌ باشد، همه گل ها‌ باید‌ موردبازدید زنبورعسل واقع‌ شود تا از ارزش‌ صادراتی‌ برخوردار باشد.

نحوه انتقال و قرار دادن کندوها ‌ در باغ‌

جمع‌آوری‌ دانه‌ گردة‌ بیشتر، توسط زنبورهای عسل‌ در باغ‌، نشان دهندة گرده‌افشانی‌ زیادتر است‌. اجرای‌ چنین‌ عملی،‌ بستگی‌ به‌ مکان قرار دادن کندو و  فاصله‌ آن تا منبع‌ غذایی دارد. هرچه‌ این‌ فاصله‌ کمتر بوده و جایگاه مناسب تری داشته باشد، به‌ همان‌ اندازه‌، زنبورها‌ وقت ‌کمتری‌ را صرف‌ رفت‌ و آمد می‌کنند.

1-برای انجام‌ گرده‌افشانی‌ (توسط زنبورعسل)،‌ نیازی‌ به‌ توزیع‌ یکنواخت‌ کندوها در باغ نیست‌. زیرا رقابت‌ بین‌ زنبورهای‌ کندوهای‌ یک‌ گروه‌ هنگام‌ چرا، باعث‌ پراکندگی‌یکنواخت‌ آن ها‌ خواهد شد.  

2- قرار دادن‌ کندوهای‌ زنبورعسل‌ در مکان‌هایی‌ از باغ‌  که‌ آفتاب‌ گیر باشد (به ویژه‌ در اول‌ صبح‌) باعث زیاد شدن بازدهی‌ و فعالیت‌ زنبورها برای جمع‌آوری‌ دانه‌ گرده‌ می شود. فعالیت‌ پروازی‌ زنبورها در کندوهایی‌ که‌ در آفتاب‌ قرار دارند، 50درصد بیشتر از آن هایی‌ است‌ که‌ در سایه‌ هستند.  به خصوص‌ که‌ در اوایل‌ صبح،‌گل‌ها بیشترین‌ جذابیت‌ را برای‌ زنبورعسل‌ دارند.

3-  وجودمنابع‌ آب‌ تمیز در نزدیکی‌ کندوها، اثر بیشتری روی‌ فعالیت‌ زنبورها‌ خواهدداشت‌.

4-  از گذاشتن‌ کندوها در نقاط گودِ باغ‌ باید پرهیز کرد، زیرا در این‌ نقاط هوای‌ سرد جمع‌ شده‌ و سبب‌ کاهش‌ فعالیت‌زنبورها‌ خواهد شد. چنانچه این اقدام، قبل‌ ازمرحله ای که‌ تمام‌ مزرعه به گل ‌رفته باشد، انجام شود، تأثیر بیشتری خواهد داشت.

5- هرچه درختان از کلنی ها دورتر باشند، محصول کمتری داده و همچنین بذر کمتری تولید می کنند.

6- گیاهان‌ زراعی‌ و علف‌های‌ هرزی‌ که‌ همزمانی‌ گلدهی با میوه درخت را دارند، به‌ هنگام‌ انتقال‌ کندو به‌ باغ،‌ ممکن‌ است‌ با جلب‌ زنبورها‌ی عسل‌ به‌ سمت خود،  باعث‌ گمراهی‌ آنان‌ و کاهش‌ گرده‌افشانی‌ شوند. از بین‌ بردن‌ این‌ گیاهان‌، که از نظر گلدهی‌ با میوه درخت رقابت‌ می‌کنند، موجب‌ تغییر مطلوبی‌ در جمع‌آوری‌دانه‌ گرده‌ و گرده‌افشانی‌ بهتر در گل‌ها‌ می شود.

گرده افشانی درختان میوه

محصولات مهمی که تقریباً به صورت گسترده توسط زنبور عسل گرده‌افشانی می‌شوند، عبارتند از: یونجه، پنبه، بادام زمینی، سویا، چغندرقند، مرکبات، میوه‌های درختان خزان‌دار و تقریباً تمام سبزی ها.

البته زنبورهای عسل در بین تمام حشرات گرده‌افشان، بیشترین تخصص‌ را برای گرده افشانی مزارع و باغ های میوه دارند. به طوری که قطعات دهانی آنها برای نوشیدن شهد و پاهای آنها برای جمع‌آوری گرده، سازگاری های ویژه‌ای یافته است.

تمام درختان میوه ایران، به غیر از خرمالو و ارقام بدون هسته، برای تولید میوه به گرده‌افشانی نیاز دارند.

 *از نظر عامل انتقال گرده، می‌توان میوه‌ها را به سه گروه تقسیم کرد.

گروه اول:

 شامل دو درخت خرما و انجیرهای هسته‌دار است، که هر چند بطور طبیعی می‌توانند مقدار بسیار کمی میوه تولید کنند، اما برای تولید محصول بیشتر، باید گرده افشانی به وسیله انسان انجام شود.

گروه دوم:

شامل گردو، پسته، فندق، توت و انار است که در آنها گرده افشانی، توسط باد انجام می شود و نیازی به دخالت انسان نیست.

گروه سوم:

شامل سایر میوه‌ها به ویژه انواع دانه‌دار و هسته‌دار است که گرده افشانی آنها توسط حشرات، به خصوص زنبور عسل، انجام می‌شود. بنابراین، کندوگذاری در باغ، برای تولید محصول ضروری است.

تعداد کندوی لازم برای هر هکتار، بر حسب اندازه درختان و میزان گلدهی آنان، از یک تا پنج عدد است.

لازم به تذکر است که زنبورهای عسل در روزهای بارانی، هنگامی که باد شدید بوزد و وقتی دمای هوا از 18 درجه سانتی‌گراد کمتر باشد، قدرت فعالیت خود را از دست می دهند. اگر چنین شرایطی مصادف با ایام گلدهی درختان این گروه بشود، در بعضی موارد دخالت انسان و گرده افشانی مصنوعی -از طریق تکاندن شاخه‌های گلدار یک درخت مناسب، روی دیگر درختان باغ- برای تولید محصول اقتصادی ضروری خواهد بود.

در ادامه مطلب به عنوان نمونه به موضوع گرده افشانی درخت سیب می پردازیم .

گرده افشانی درخت  سیب

درختان سیب، خود آمیزش پذیر نیستند و نیاز به گرده افشانی به صورت دگرگشنی دارند. مدیریت گرده افشانیبخش مهمی از پرورش درختسیب محسوب می شود.

پرورش دهندگان درخت، هر سال هنگام گل دادن، به طور معمول گرده افشان هاییرا برای جابجایی گرده تهیهمی کنند. برای این کار، اغلب از کندوی زنبور عسل استفاده می شود. این کار توسط زنبوردارانی انجام می شود که در ازای مزد، به تهیه کندو مبادرت می ورزند.

گرده افشانی ناکافی، علائم بسیار کمی داشته و برای سیب ها ناگوار است. همچنین موجب کندی در رسیدن میوه می شود.

برای ارزیابی گرده افشانی، باید دانه ها را شمرد. سیب هاییکه به خوبی گرده افشانی شده اند، دارای 7 تا 10 دانه، با بهترین کیفیت هستند. سیبهایی که کمتر از 3 دانه دارند، معمولاً  نمی رسند و در اوایل تابستان از روی درخت می افتند.

گرده افشانی نامناسب، ممکن است به سه دلیل اتفاق افتاده باشد؛

-    کمبود گرده افشان ها

-    کمبود گرده تولید شده

-    شرایط آب و هوایی نامناسب برای گرده افشانی در زمان گلدهی.

باغ سیبی که در آن تمام عملیات لازم مانند شخم زدن، کود دادن و سمپاشی انجام شده، ولی زنبور عسل برای باروری گل ها در نزدیکشان مستقر نشده، هکتاری حدود 5 تن محصول تولید می کند.

در حالی که بااستقرار 3 کندو با جمعیت های قوی در همین باغ، می توان محصول را به 50 تن سیب درهکتار و حتی بیشتر افزایش داد.

  نتیجه گیری

نکاتی که گفته شد، نقش بی نظیر این حشره را در چرخه حیات به اثبات می رساند. اگر از اثرات مفید و ارزشمند زنبور عسل در امر گرده افشانی استفاده لازم و مناسب نشود، در واقع سایر اثرات مفید این موجود با ارزش نیز، به هدر رفته است.

در کشورهای پیشرفته، باغداران و مزرعه داران با کرایه دادن مبالغی به زنبورداران، از آنها تقاضا می کنند که در هنگام شکوفه دادن گل ها، کندوهایشان را به باغ یا مزرعه آنها ببرند. و یا حتی خودشان مبادرت به پرورش تعداد کلنی زنبور عسل می کنند. به این ترتیب، با  عمل گرده افشانی توسط زنبور عسل، سود سرشاری عاید آنان می شود. بنابراین‌ وجود زنبورعسل‌ برای گرده‌افشانی‌کافی‌ و به منظور بازدهی‌ اقتصادی‌ مناسب،‌ کاملاً ضروری است.