پسیل پسته
مهدی جلائیان
مقدمه
پسته یکی از مهمترین محصولات باغی و ارزآور کشور محسوب میگردد. سطح زیرکشت پسته در ایران حدود 400 هزار هکتار است که از این مقدار حدود 35 هزار هکتار آن در استان خراسان رضوی واقع شده است. استان خراسان رضوی از نظر سطح زیر کشت بعد از استان‌های کرمان و یزد در مقام سوم و از نظر میزان تولید پس از استان کرمان در مقام دوم قرار دارد.
با توجه به افت شدید آب‌های زیرزمینی و شور شدن روزافزون آب چاه‌های موجود در بسیاری از مناطق استان، بخصوص شهرستان‌های جنوبی، تمایل کشاورزان برای کاشت پسته و جایگزینی آن با دیگر محصولات روز به روز بیشتر می‌شود.
موضوع آفات همواره یکی از مهمترین مشکلات باغ‌داران پسته در سراسر کشور در سال‌های گذشته بوده و هست. علی‌رغم ایجاد خسارت سنگین توسط آفات متعددی روی پسته در سایر مناطق کشور (بخصوص در استان کرمان)، خوشبختانه تنها آفتی که در استان خراسان رضوی خسارت سنگینی روی پسته ایجاد می‌کند، پسیل معمولی پسته (شیره خشک یا شکرو) است. ولی متاسفانه پسته‌کاران عزیز استان به دلیل اعمال روش‌های غلط سمپاشی علیه این آفت علی‌رغم متحمل شدن هزینه‌های زیاد سمپاشی باز هم از سمپاشی‌های متعدد (گاهی تا 12 مرتبه در سال!) نتیجه دلخواهی نمی‌گیرند و خسارت سنگینی به باغ آن‌ها وارد می‌آید.
نوشته حاضر سعی بر این دارد که پسته‌کاران استان را با مجموعه روش‌های مدیریتی آشنا سازد تا به طور عملی با کاهش تعداد دفعات سمپاشی به حداکثر 2-3 مرتبه در سال بتوانند هزینه‌های تولید خود را کاهش دهند، خسارت آفت را کنترل نمایند و از آلودگی محیط زیست و به جاماندن سموم روی محصول جلوگیری کنند.
مشخصات ظاهری و مراحل رشدی آفت:
پسیل معمولی پسته دارای سه مرحله کلی زندگی شامل: تخم، پوره (نوزاد) و حشره کامل است.
الف) مرحله تخم: تخمها در ابتدا کرم رنگ و به تدریج نارنجی رنگ می‌شوند. از نظر شکل ظاهری کشیده و بیضی شکل بوده و طول آن‌ها 2/0 میلی‌متر و عرض آن‌ها 1/0 میلی‌متر است(شکل1).
ب) مرحله پوره (نوزاد): نوزادی که از تخم بیرون می‌آید در اصطلاح "پوره" نام دارد که خود دارای پنج مرحله رشدی است. به این ترتیب که نوزاد خارج شده از تخم را "پوره سن اول" می‌نامند که کاملا زردرنگ است . بعد از مدتی پوره سن اول پوست‌اندازی کرده و نوزاد بزرگ‌تری به نام "پوره سن دوم" به وجود می‌آید که کمی تیره‌تر است و تحرک بیشتری دارد. این روند ادامه دارد تا در نهایت پس از چهارمین پوست‌اندازی "پوره سن پنجم" ایجاد می‌شود که کاملا دارای لکه‌‌های قهوه‌ای یا سیاهرنگ روی بدن است و در کل تیره به نظر می‌رسد و به طول 9/0 میلی‌متر و عرض 4/0 میلی‌متر می‌باشد. تمام سنین مختلف پورگی بدون بال بوده و لذا قادر به پرواز نمی‌باشند.
ج) مرحله حشره کامل: پورههای سن پنجم پس از آخرین پوست‌اندازی تبدیل به حشرات کاملی می‌شوند که از نظر جنسیتی برخی ماده و برخی نر هستند. حشره کامل پسیل معمولی پسته از نظر ظاهری به دو فرم زمستانه (بزرگ‌تر و تیره‌تر) و تابستانه (کوچک‌تر و روشن‌تر) دیده می‌شوند. فرم زمستانه به طول 9/1 ـ 1/2 میلی‌متر و به رنگ خاکستری یا قهوه ای است. فرم زمستانه از شهریورماه به تدریج در میان حشرات کامل در باغ‌ها ظاهر می‌شوند. فرم تابستانه به طول 5/1 ـ 7/1 میلی‌متر و به رنگ کرم یا نارنجی کم رنگ است. فرم تابستانه از اواسط اردیبهشت ماه در باغ‌ها ظاهر شده و تا مهرماه دیده می‌شوند
روش زندگی:
در شرایط اقلیمی خراسان رضوی حشرات کامل زمستانگذاران (فرم زمستانه) پسیل از اواسط (بسته به منطقه و شرایط آب و هوایی از 10 تا 15) اسفندماه از مکانهای زمستانگذرانی خود خارج شده و در باغ شروع به پرواز میکنند. این اولین زمانی است که باغ‌دار با دیدن جمعیت انبوه آفت در باغ خود به فکر سمپاشی می‌افتد. مهمترین نکته‌ای که در اینجا باغ‌داران بایستی به آن توجه نمایند این است که پسیل‌های زمستان‌گذران هیچگونه خسارتی به درخت وارد نمی‌کنند چرا که یا به کلی تغذیه‌ای نمی‌کنند و یا تغذیه ناچیزی دارند. حضور پسیل‌های زمستان‌گذران تا اواخر فروردین‌ماه در باغ ادامه دارد و در این زمان تمام آن‌ها پس از تخمگذاری روی درخت، می‌میرند. تخم‌های گذاشته شده پس از چند روز باز شده و اولین پوره‌ها روی جوانه‌های گل و میوه ظاهر می‌شوند. این پوره‌ها دوره رشدی خود را طی کرده و تبدیل به حشرات کامل می‌شوند و حشرات کامل نیز پس از جفت‌گیری تخمگذاری میکنند که مصادف با اواخر اردیبهشت‌ماه است. بنابراین طول دوره یک نسل پسیل معمولی پسته حدود یک‌ماه می‌باشد. این روند ادامه می‌یابد و بدین ترتیب تقریبا هر یک ماه یک نسل از این آفت تولید می‌شود و با این حساب تا آخر شهریور و اواسط مهرماه پنج نسل از این آفت خواهیم داشت. حشرات کامل نسل پنجم (زمستان‌گذران) به تدریج با سرد شدن هوا به پناهگاه‌های مختلف مانند لابه‌لای کلوخه‌های سطح زمین، شکاف درختان، زیر پوستک شاخه‌ها و تنه درخت و حتی شکاف دیوارها و ساختمان‌های اطراف باغ‌ها مهاجرت کرده و آماده زمستانگذرانی می‌شوند.
نحوه خسارت:
پورههای پسیل با فرو بردن خرطوم خود در سطح برگ‌ها از شیره گیاه تغذیه میکنند. مواد پروتئینی شیره گیاهی را جذب نموده و مواد قندی را به صورت شیره (عسلک) دفع میکنند که این مواد قندی در مجاورت هوا خشک شده و تبدیل به همان ماده شکرک‌مانندی می‌شود که روی برگ‌ها دیده می‌شود (شکل5). از دست رفتن شیره گیاهی باعث ضعف عمومی درختان پسته و ریزش برگ‌ها، جوانه‌ها، دانه‌های کوچک و افزایش درصد پوکی و دهان بستگی میوه می‌شود. خسارت پورههای پسیل معمولی پسته روی درختان در دو زمان بیشتر از سایر مواقع سال است. یکی در خردادماه که باعث ریزش برگ‌ها، خوشه‌ها، جوانه‌ها و افزایش میزان پوکی می‌شود؛ و دیگری در مردادماه که باعث افزایش مقدار دهان بستگی میوه و ریزش جوانه‌های سال بعد میگردد.
مدیریت تلفیقی:
قبل از توضیح در مورد مجموعه اقداماتی که در قالب یک برنامه عملی مدیریت تلفیقی علیه پسیل پسته در استان بایستی انجام دهیم، ذکر یک نکته مهم در مورد لزوم یا عدم لزوم انجام مبارزه زمستانه علیه پسیل پسته در شرایط استان ضروری به نظر می‌رسد. تحقیقات و تجربیات متعدد ثابت کرده که انجام مبارزه زمستانه علیه پسیل پسته بی‌فایده بوده و نه تنها هزینه سنگینی را متوجه کشاورز می‌کند بلکه موجب نابودی تعدادی از دشمنان طبیعی آفت نیز میگردد. بنابراین اکیدا توصیه میگردد مبارزه زمستانه (سمپاشی یا روغن‌پاشی) علیه پسیل پسته ضرورتی ندارد و نباید انجام شود. بدیهی است این توصیه صرفا در مورد پسیل پسته صادق است و ممکن است در مورد آفات دیگر (مانند بالشتک) نیاز به مبارزه زمستانه باشد.
1- مبارزه زراعی:
الف) هرس فرم درختان پسته: انجام هرس صحیح درخت موجب جلوگیری از تراکم شاخه‌ها و در نتیجه کاهش جمعیت آفت خواهد شد.
ب) آبیاری کافی و تغذیه مناسب: درختان شاداب که از آب و تغذیه کافی برخوردار باشند نسبت به خسارت آفت تحمل بیشتری خواهند داشت و خسارت کم‌تری می‌بینند. البته تحقیقات نشان داده است که مصرف بیش از حد کودهای ازته مانند اوره و سولفات آمونیوم و همچنین کود مرغی باعث افزایش خسارت آفت خواهد شد.
ج) شخم زمستانه: مهمترین عملیاتی که در زمستان علیه پسیل در باغ‌های پسته بایستی انجام پذیرد، شخم زمستانه صحیح است. به این دلیل که مهمترین مکان زمستانگذرانی پسیل‌ها در خاک و زیر بقایای گیاهی است بنابراین شخم زمستانه می‌تواند نقش مهمی در کاهش جمعیت آفت داشته باشد. اما از طرفی دشمنان طبیعی آفت هم (بخصوص زنبور پسیلافاگوس) در همین مکان زمستانگذرانی میکنند. بنابراین طبق نتایج تحقیقاتی و تجربی توصیه می‌شود عملیات شخم فقط در بین ردیف‌ها صورت گیرد و روی ردیف‌ها (حدودا به عرض 2 متر) دست نخورده باقی بماند (شکل6).
د) یخ‌آب زمستانه: یخ‌آب هم مانند شخم موجب از بین رفتن پسیل‌های زمستان‌گذران می‌شود. در اینجا نیز بایستی دقت کنیم یخ‌آب فقط در بین ردیف‌ها انجام گیرد.
2- نصب تله‌های چسبی زردرنگ: استفاده از کارت‌های مستطیلی شکل (10*20 سانتی‌متر) زردرنگ و یا نوارهای زردرنگ که با چسب‌های مخصوص خشک‌نشو (چسب تله) آغشته شده‌اند از نیمه اسفندماه تا اواخر فروردین توصیه می‌شود (شکل7). البته تحقیقات مختلف ثابت کرده بهتر است این تله‌ها در زمان اوج ظهور حشرات زمستان‌گذران یعنی دهه اول فروردین‌ماه استفاده شوند. این تله‌ها موجب شکار حشرات کامل زمستان‌گذران شده و با از بین بردن بخش زیادی از آن‌ها موجب کاهش جمعیت آفت در ادامه فصل خواهند شد. بسته به میزان بزرگی تاج درخت به طور متوسط 3-4 عدد کارت مستطیلی برای هر درخت کافی است. باید دقت شود همه کارت‌ها حداکثر تا آخر فروردین از روی درختان جمع‌آوری گردد و پس از شستشو با آب گرم برای استفاده در سال بعد نگهداری شوند. لازم به ذکر است استفاده از تله‌های چسبی زردرنگ در ادامه فصل، به دلیل شکار زنبورهای پسیلافاگوس توصیه نمی‌شود.
3- مبارزه شیمیایی: در انجام مبارزه شیمیایی علیـه پسیـل پسته بـه دو فـاکتـور اسـاسی بـایستی تـوجه شود: الف) مراحل رشدی گیاه پسته، ب) کم‌ترین تاثیر روی زنبورهای پسیلافاگوس.
الف) نیمه اسفندماه تا آخر فروردین: این مرحله زمانی دقیقا مصادف با ظهور حشرات کامل زمستان‌گذران در باغ‌های پسته استان است. این حشرات هیچگونه تغذیه‌ای ندارند و بنابراین خسارتی ایجاد نمی‌کنند. لذا این مرحله زمانی جزو مراحل "بی‌خطر" بوده (جدول1) و اکیدا توصیه میگردد نیازی به انجام هیچگونه سمپاشی نمی‌باشد. بهترین کار برای کاهش جمعیت نسل زمستان‌گذران، نصب تله‌های چسبنده زردرنگ در این دوره است که قبلا توضیح داده شد. متاسفانه در حالی‌که تاکید می‌شود در این مرحله زمانی احتیاجی به هیچگونه سمپاشی در کل باغ‌های پسته استان نمی‌باشد، ولی شاهد 1 تا 3 نوبت سمپاشی در باغ‌های مختلف می‌باشیم. علی‌رغم این‌که در برخی سال‌ها یا در برخی باغ‌ها جمعیت بسیار زیادی از این پسیل‌های زمستان‌گذران در حال فعالیت دیده می‌شوند (همین مساله در دل باغ‌داران دلهره ایجاد می‌کند) ولی به کارشناسان و باغ‌داران عزیز توصیه می‌کنیم تحت هیچ شرایطی در این دوره زمانی علیه پسیل سمپاشی انجام ندهند چراکه خود مشاهده خواهند کرد که حتی در صورت عدم سمپاشی هم در هفته آخر فروردین هیچ اثری از این پسیل‌ها نخواهد بود و همه آن‌ها بعد از تخمگذاری به طور طبیعی خواهند مرد.
ب) اردیبهشت‌ماه: تخم‌های گذاشته شده توسط پسیل‌های زمستان‌گذران در روزهای ابتدایی اردیبهشت روی درخت قابل مشاهده بوده و پورههای سن اول به تدریج در این زمان از آن‌ها خارج می‌شوند. بنابراین اردیبهشت زمان ظهور نسل اول آفت بوده و تغذیه پسیل از درخت پسته از این تاریخ شروع می‌شود. اما در اینجا این سوال مهم پیش می‌آید که آیا تغذیه پورههای نسل اول پسیل موجب ایجاد خسارت به درخت پسته می‌شود؟ جواب این سوال منفی است چراکه گیاه پسته در این دوره زمانی نسبت به تغذیه پسیل از شیره برگ‌ها کاملا متحمل بوده و تغذیه پوره‌ها از شیره گیاهی برگ‌ها حتی در جمعیت‌های بالا هیچگونه خسارتی روی درخت ایجاد نمی‌کند و بنابراین اردیبهشت‌ماه نیز جزو دوره "بی‌خطر" محسوب می‌شود (جدول1). از طرفی شروع فعالیت حشرات مفید بخصوص زنبورهای پسیلافاگوس در همین دوره است و سمپاشی در این دوره بیشتر از این‌که روی آفت تاثیر داشته باشد روی حشرات مفید مؤثر بوده و آن‌ها را از بین می‌برد.
ج) خردادماه: در این دوره هم گیاه پسته نسبت به تغذیه پسیل متحمل است ولی خردادماه را دوره "آمادگی" می‌نامیم چراکه در دو حالت نیاز به سمپاشی وجود خواهد داشت: 1) زمانی‌که جمعیت پوره‌ها آنقدر روی برگ‌ها زیاد شود که به سمت خوشه‌ها حمله کنند (پسیل پسته در حالت عادی آفتی برگ‌خوار است و کم‌تر تمایل به تغذیه از خوشه‌ها دارد ولی در صورت تراکم جمعیت روی‌برگ‌ها، از خوشه‌ها نیز تغذیه می‌کند). بنابراین با دیدن اولین پوره‌هایی که به سمت خوشه‌ها رفته‌اند بایستی سمپاشی انجام شود چراکه در غیر این‌صورت تغذیه پسیل موجب ریزش خوشه‌ها خواهد شد. 2) برخی ارقام پسته نسبت به جمعیت‌های بالای پسیل حساس بوده و در صورت تراکم جمعیت پسیل روی برگ‌ها دچار ریزش برگ می‌شوند. بنابراین در این دوره اگر اولین علایم ریزش برگ در باغ مشاهده شد نیز باید سمپاشی انجام شود.
د) اوایل تیرماه تا اواخر مرداد: درختان پسته در نقاط مختلف استان از اوایل تیر شروع به مغز بستن میکنند. کامل شدن مغز پسته تا اواخر مرداد ادامه می‌یابد. از آن‌جا که مواد غذایی موجود در گیاه پسته در این دوره زمانی صرف ساخته شدن مغز می‌شود بنابراین درختان پسته نسبت به تغذیه پسیل از شیره گیاهی خود کاملا حساس هستند و لذا این دوره زمانی را "بحرانی" می‌نامیم (جدول1). در این دوره اگر جمعیت پسیل بالا باشد می‌تواند خسارت جبران‌ناپذیری به درختان وارد کند و موجب ریزش خوشه‌ها، پوکی، نیم‌مغز شدن و حتی ریزش جوانه‌های سال بعد شود. بنابراین عدم سمپاشی به موقع در این دوره موجب از بین رفتن محصول سال بعد نیز خواهد شد (شکل 8). پس به محض بالا رفتن جمعیت پسیل در این دوره زمانی بلافاصله باید سمپاشی با سموم مناسب انجام شود.
ه) شهریورماه: این دوره مصادف با زمانی است که بسته شدن مغزها کامل شده و حتی در خیلی موارد محصول برداشت شده است. هر چند تغذیه پسیل‌ها در این دوره دیگر تاثیری روی مغز بستن و میزان تولید پسته سال جاری ندارد (به همین دلیل این دوره جزو مراحل "بحرانی" نیست) ولی در صورت وجود جمعیت بالای پسیل و تغذیه از شیره گیاهی همچنان خطر ریزش یا ضعیف شدن جوانه‌های سال بعد باقی است. بنابراین این دوره را نیز دوره "آمادگی" می‌نامیم. این در حالی است که متاسفانه بسیاری از باغ‌داران پس از برداشت محصول دیگر توجهی به باغ خود ندارند. البته توصیه غالب در این دوره بر عدم سمپاشی است چراکه سمپاشی بی‌مورد در این دوره نیز بیشتر موجب از بین رفتن زنبورهای پسیلافاگوسی می‌شود که آماده زمستانگذرانی می‌شوند.
و) مهرماه به بعد: این دوره "بی‌خطر" است چراکه از طرفی به تدریج برگ درختان شروع به خزان می‌کند و از طرفی جمعیت زیادی از زنبورهای پسیلافاگوس در باغ فعال بوده و به زمستانگذرانی می‌روند. بنابراین در این دوره هم نیازی به سمپاشی نمی‌باشد.
توجه: کارشناسان و کشاورزان عزیز دقت نمایند تاریخ‌های گفته شده تقریبی بوده و بر اساس متوسط تاریخ‌های سال‌های گذشته است. بنابراین بایستی بیشتر به علایم گفته شده توجه شود.
نتیجه‌گیری نهایی:
1- حذف کامل مبارزه زمستانه (سمپاشی یا روغن‌پاشی) علیه پسیل پسته
2- شخم بین ردیف‌ها در زمستان
3- استفاده از تله‌های چسبنده زردرنگ در دهه اول فروردین
4- حذف کامل سمپاشی در اسفند تا اواخر فروردین علیه حشرات کامل زمستان‌گذران
5- عدم سمپاشی در اردیبهشت و خرداد در صورتی که خوشه‌ها مورد حمله پسیل قرار نگرفته باشند یا ریزش برگ نداشته باشیم
6- مراقبت کامل و در صورت نیاز سمپاشی در ماه‌های تیر و مرداد
معرفی مهمترین حشرات مفید در باغ‌های پسته استان:
نتایج تحقیقات انجام شده در استان خراسان رضوی نشان داد حشرات و کنه‌های مفیدی در باغ‌های پسته استان فعال هستند و با تغذیه از مراحل پورگی پسیل نقش مهمی در کاهش جمعیت آفت دارند. در اینجا برای آشنایی بیشتر کارشناسان و کشاورزان محترم، مهمترین آن‌ها را به ترتیب اهمیت و به اختصار معرفی می‌کنیم.
1- زنبور پارازیتوئید پسیلافاگوس: این زنبور کوچک نیم میلی‌متری سیاه تا سبز براق (شکل9-الف) با تخمگذاری درون بدن پورههای پسیل، موجب از بین رفتن آفت می‌شود (شکل9- ب). این زنبور مهمترین حشره مفید در کل باغ‌های پسته استان است و در صورت عدم سمپاشی در باغ‌های پسته توانایی زیادی در کاهش جمعیت آفت خواهد داشت. از آن‌جا که امکان پرورش و رهاسازی آن در باغ‌های پسته وجود ندارد بنابراین تنها راه ممکن حمایت کردن از این حشره مفید از طریق انجام سمپاشی‌های کم‌تر است.
2- کفشدوزک‌ها: در بررسی‌های انجام شده 6 گونه کفشدوزک مختلف در باغ‌های پسته استان جمع‌آوری شدند که 3 گونه آن‌ها دارای بیشترین جمعیت بوده و نقش مهمی در کاهش جمعیت آفت بخصوص در اردیبهشت و خردادماه دارند
3- بالتوری سبز: حشرات سبز رنگی که لارو آن‌ها با تغذیه از مراحل مختلف زندگی پسیل پسته بخصوص پوره‌ها نقش مهمی در کاهش جمعیت این آفت دارند (شکل11). جمعیت بالتوری‌ها در ماه‌های فروردین و بویژه اردیبهشت بسیار زیاد می‌شود.
4- کنه قرمز آنیستیده: کنه‌های قرمز رنگ به طول تقریبا یک میلی‌متر که روی برگ‌های پسته با سرعت بسیار زیادی راه می‌روند و در صورت کمی دقت به راحتی قابل تشخیص هستند (شکل12). این کنه‌ها نیز از مراحل تخم و پوره پسیل تغذیه میکنند و در باغ‌های پسته استان دارای جمعیت بالایی می‌باشند.